Eğitimde fırsat eşitliği kavramı, toplumun tüm bireylerinin ayrım yapılmaksızın, yeteneklerini en uygun biçimde geliştirmede eğitim hizmetlerinden eşit ölçüde yararlanma olanaklarına sahip olmaları olarak tanımlanmaktadır.
Hiçbir hukuksal engel bulunmamasına karşın, insanların olanakları eşit olmadığından eğitimden eşit ölçüde yararlanamadıkları görülmektedir. Eğitimde fırsat eşitliğinin gerçekleştirilebilmesi için, insanların hukuk önünde eşit eğitim alma hakkına sahip olmaları yetmez. Bu hakkı kullanabilme olanaklarına da sahip olmaları gerekir.
Bilim, dört tür eğitim eşitliği üzerinde durmaktadır. Bunlar;
1. Herkese en üst basamağa kadar öğretim sağlanması,
2. Herkese belirli düzeyde bir asgari öğrenim hakkının sağlanması,
3. Her bireyin kendi yetenek ve gizil gücünün tamamından yararlanmasını sağlayan öğrenime kavuşturulması,
4. Bir öğretim basamağında öğrenci sayısının artırılması yoluyla fırsat eşitliğinin genişletilmesidir.
Millî Eğitim Temel Kanun’unun 8. Maddesinde, “Eğitimde kadın, erkek herkese fırsat ve imkân eşitliği sağlanır. Maddî imkânlardan yoksun başarılı öğrencilerin en yüksek eğitim kademelerine kadar öğrenim görmelerini sağlamak amacıyla parasız yatılılık, burs, kredi ve başka yollarla gerekli yardımlar yapılır. Özel eğitime ve korunmaya muhtaç çocukları yetiştirmek için özel tedbirler alınır.” Denilmek suretiyle eğitimde fırsat eşitliğine vurgu yapılmıştır.
Eğitimde Fırsat Eşitliğini Etkileyen Etmenler
Ekonomik Etmenler: Eğitimde fırsat eşitliği, eğitim hizmetini gerçekleştiren devletin ekonomik yapısı ve gücü ile eğitim hizmetinden yaralanmak isteyenlerin gelir düzeyiyle yakından ilişkilidir. Gelir dağılımındaki dengesizlik, eğitim hizmetinden yararlanmada farklılıklar yaratarak eğitimde fırsat eşitsizliğine neden olacaktır.
Coğrafi Etmenler: Coğrafi etmenlerin eğitimde fırsat eşitliğine etkisi, köy-kent ayrımı ve bölgeler ayrımı olmak üzere iki yönlüdür. Ülkemizde, köy-kent arasında eğitim bakımından fırsat eşitliğinin olmadığı, bilim insanları tarafından paylaşılan bir görüştür.
Köyde yaşıyor olmak, eğitim hizmetinden yararlanmayı güçleştirmektedir. Bu güçlük bazen okulun bulunmayışı bazen okula devam edememe bazen de okulun eğitimi sürdürebilmek için uygun koşullara sahip olmaması şeklindedir.
Eğitim hizmetlerinden yararlanmada, ülkemizin doğusu ve batısı arasında farklılaşma görülmektedir. Bölgeler arası eğitim eşitsizliği; okul azlığı ya da yokluğu, öğretmenin niteliği, öğrenime devam edebilecek ekonomik olanaklara sahip olamama, okul araç ve gereçlerinin yeterli olmaması ve kültürel bir ortamın bulunmaması gibi nedenlerden kaynaklanmaktadır.
Toplumsal Etmenler: Cinsiyet, din, dil, etnik gruplar, nüfus ve öğretmen gibi faktörler eğitimde fırsat eşitliğini etkileyen toplumsal unsurlardandır. Dünyanın çoğu ülkesinde kadın eğitimi, çeşitli nedenlerden dolayı erkeklere göre daha düşük düzeyde kalmıştır. Ülkemizde, Cumhuriyet Dönemi’nden sonra kadın eğitimine büyük önem verilmiştir.
Siyasal Etmenler: Eğitim politikasını belirleyen devlet, eğitimde fırsat eşitliğini sağlamakla yükümlüdür. Nüfus artış hızına bağlı olarak artan eğitim gereksinimlerine yanıt verme, eğitim programlarını çağın gereklerine uygun bir duruma getirme gibi eğitim hizmetlerinin yerine getirilmesi, büyük ölçüde, eğitim politikalarının istikrarlı ve devamlı olmasına bağlıdır.
Bir ülkede siyasal iktidarlara bağlı olarak değişen eğitim politikaları eğitimde eşitsizliklerin doğmasına sebebiyet verebilmektedir. Bu bakımdan bir ülkedeki siyasi istikrar da eğitim politikalarına etki etmektedir.
Bireysel Etmenler: Eğitimde fırsat eşitliğini engelleyen bireysel farklılıklar, bireylerin zekâ ve yeteneklerinin farklılığından kaynaklanan doğal bir etmen olarak görülmektedir. Fırsat eşitliğini engelleyen diğer tüm etmenler kontrol altına alındığında bile bireylerin gizil güç ve yetenekleri eşit olmadığı için eşitsizliğin devam etmesi beklenir. Eğitimde bireysel faktörler önemlidir. Eğitim hizmeti verilirken bireysel faktörler göz önünde tutulmalıdır.