Cemaat, küçük bir grup olup genel olarak, ilkel ve erken çağlarda bulunan bir topluluktur.
Kolay yaşama şartlarının bulunduğu yerlerde içten bağlanan bir insanlar topluluğu cemaati meydana getirin. Bunların üyeleri arasında bir yandan mihaniki olarak beraberliği sağlayan bir dayanışma öte yandan birlik ve beraberliği içten koruyan tinsel veya kültürel bir bağ vardır.
Menfaat birliklerinde ise açıkça tanımlanan belirli bir amaç söz konusudur. Bu amacın her vakit ekonomik olması şart değildir. Bir ihracatçılar birliği, bir gıda maddeleri perakendeciler birliği kadar bir cami yapanlar derneği, bir pul mübadele derneği, bir anıt yaptıranlar derneği de bu türlü birlikler arasında yer alabilir. Bunların hepsi menfaat birlikleridir. Yalnız bu sonuçlarla gözetilen amaç ekonomik türden bir menfaat değil, spor, kültür, hayır ve yardım ile ilgilidir. Bu yönden Yardım Sevenler Derneği, Atlı Spor kulübü ve benzerlerini Menfaat Birlikleri arasına katmak gerekir.
Menfaat birliklerini cemaatten ayıran birinci fark üyeler arasında ekonomik veya benzeri bir amacın bulunmasıdır.
İkinci fark cemaatte üyeler her yönden birbirlerine bağlandıkları halde menfaat birliğinde yalnızca tek bir münasebette birlik vardır ve fert bu tek amaç dışında tamamen serbesttir. Kader birliği, kültür birliği ve tinsel bir birlik Kuran insanlar bütün varlıklarıyla birleşirler. Mesela cemaat şeklinde birleşen bir ıssız adada üyelerden biri çıkıp ben yalnız balık avlarım, fakat yangın ‘felaketine veya su baskınına karşı kolumu kıpırdatmam diyemez. Felaketleri ortaklaşa paylaşmak zorunluğu vardır. Hâlbuki menfaat birliklerinde mesela madenciler birliği sadece madenleri çıkarıp, satmak ve karı paylaşmak için; Tarım Kooperatifinde ise ürünleri’ elde edip satmak ve bundan bir menfaat sağlamak için birleşme vardır. Bunun dışında Madenciler Birliği üyesi tamamen serbest ve Tariş ortakları ise bütün işlerinde özgür insanlardır. O halde Menfaat Birliğinin Cemaatten ikinci farkı sınırlı bir birleşme olmasıdır.
Cemaatle menfaat Birliği arasındaki üçüncü fark şudur: Menfaat birliklerinde bir kişi bir çok birliklere aynı zamanda üye olabilir. Buna karşılık cemaatte birden fazla grubun üyeliği düşünülemez. Fakat bir kişi iç içe giren aynı merkezli daireler halinde bir kaç cemaate mensup olabilir. Mesela bir kimse hem bir ailenin üyesi; hem ailenin içinde bulunduğu kabilenin üyesi; hem de Türk milletinin bir ferdi olabilir.
Bunun benzeri çapraşık bir durum. Menfaat Birliklerinde görülür. Bir kimse Hem Madenciler şirketinin müdürü, hem Jokey kulübünün üyesi hem de Gıda satış kooperatifinin yöneticisi olabilir. Burada fert bunların kesişme noktasında bulunmaktadır. Menfaat birliklerinde aynı ihtiyaç, aynı amaç ve aynı menfaat sahipleri birleşirler. Bunlar belirli menfaat sağlamak pahasına bazı feragatlara katlanırlar. Sınırlı menfaatler dışında birbirlerine bağlılık ve yükümlülükleri yoktur.
Cemaatle Menfaat Birliklerini birbirinden ayıran dördüncü bir fark şudur: Menfaat birliklerini kurmak arzu ve isteğe bağlıdır; buraya girip çıkmak bir istek işidir. Buna karşılık Cemaati kurmak, onu değiştirmek ve ondan çıkmağa imkân yoktur. Cemaatler dış ve iç alemin baskısı altında kendiliklerinden kurulmuşlardır.
Cemaatle Menfaat Birliği arasındaki beşinci fark Cemaatin eski zamanlara ve menfaat birliklerinin son zamanlara öz bir teşkilatlanma olması olayından çıkar. Ferdinand Tönnies bu konuda daha ileri giderek geniş anlamdaki cemiyeti ana çizgileriyle menfaat birliği modeline uyan bir kuruluş olarak tanımlar. Normal gelişme Cemaatten menfaat birliğine doğru olmakla beraber ters bir gelişme sonucu Menfaat Birliklerinin cemaate inkılap ettikleri de görülmüştür. Böyle bir durum genel bir yöneliş değil, tekil ve ayrık bir olaydır.
Bir lonca bir sendika, bir müteşebbisler birliği Menfaat Birliklerine örnektir. Bunlar bir gelişme sürecinden geçerek bir cemaate dönebilirler. Lonca kuruluşunda buraya girecek ustaların menfaatlerim korumak, çıraklık ve ustalıkları bir düzene koymak için kurulmuş bir menfaat birliği olduğu halde zamanla bu lonca üyeleri arasındaki dini, kültürel, aileyi ve psikolojik bazı yakınlıklar daha ileri bir kaynaşma meydana getirir. Loncadaki ç ıraklar ustalarının kızlarıyla evlenir veya dini bir takım ilgiler, üyeleri daha sıkıca birbirine kenetleyerek bunlar ı bir bütünün kopmaz parçaları haline getirir. O kadar ki artık bu yeni şeklin adı cemaat olmak gerektir. Sendikalarda daha sıkı iç münasebetler, eğitim ve kültürel yakınlıklar daha ileri bir kaynaşmaya yol vererek onu cemaate çevirir. Büyük bir fabrika, işçileri için bazı tesisler yapar; çocuklarım okutur, kurduğu sinema ve tiyatrolarla kendilerini eğlendirir; üyeler arasında kooperatifler kurarak onların kültürel yakınlığım sağlar ve bütün bunlar fabrikada bir cemaat şuuru yaratır.
Bu misallere rağmen Menfaat Birliklerinin cemaate dönmesi süreci genel değil, tekil ve ayrık bir olaydır.