Toplumsal değişme, değişmeye yol açan faktörlere ve değişmenin biçimine göre ikiye ayrılır. Bunlar “serbest toplumsal değişme” ve “müdahale yoluyla toplumsal değişme” dir.
Serbest Toplumsal Değişme:
Zaman içerisinde, toplumların kendiliğinden ve herhangi bir müdahale olmadan değişimini ifade eder. Bu değişmelerde iç veya dış zorlama yoktur. Planlı, programlı olarak oluşturulmazlar. Serbest toplumsal değişmeler ülkenin kendi iç dinamiklerinden kaynaklanabileceği gibi başka kültürlerin etkisiyle de meydana gelebilir.
Müdahale Yoluyla Toplumsal Değişme:
Toplumsal değişmenin hızı ya da yönü bir müdahaleye, bir plana dayalı olarak gerçekleştirilir. İhtilal, inkılap ve planlama etkinlikleri müdahale yoluyla toplumsal değişmelerdir. “Demokratik planlı değişme” ve “baskı yoluyla değişme” olarak ikiye ayrılır.
Demokratik Planlı Değişme:
Bir toplumda meydana gelen değişiklikleri kendi hâline bırakmadan, yönünü, biçimini ve hızını yöneticilerin saptadığı ya da denetim altına aldığı değişim tipidir. Planlama yapılırken toplumun bütün kurumları ve özellikleri göz önünde tutulmalıdır. Böylece planın gerçekleştirilebilmesi için toplumun değerlerinin, inançlarının, alışkanlıklarının engel teşkil etmemesi sağlanır.
Baskı Yoluyla Değişme:
“Baskı yoluyla değişme” genellikle merkezî planlama yoluyla gerçekleştirilir. Bir liderin, grubun veya bir devlet organının hazırladığı plan ve programların uygulanması sonucu oluşur. Toplumun görüşüne bakılmaksızın çeşitli baskı yöntemleri uygulanır. Amaç, değişimin hızını etkileyip kısa yoldan hedefe varmaktır. Toplumun özgürlüklerini kısıtlayıp insanlara baskı yaparak değiştirmek, demokratik olmayan toplumlarda görülen bir uygulamadır. Baskı yoluyla değiştirme daha çok otokratik totaliter yönetimlerin benimsedikleri yoldur. Toplumların sosyal yapılarını değiştirmek isteyen bu yöneticiler, ihtilal ve inkılap yollarını kullanırlar. Baskı yoluyla değiştirmenin bir şekli de yabancı bir kültürün baskısı yoluyla kültür değişiminin sağlanmasıdır. Bir kültürü tüm kurum ve özellikleriyle ortadan kaldırarak yerine yabancı bir kültürü yerleştirmeye zorla kültürleme (trans kültürasyon) denir.
